Neden herkes farklı şekilde daire çiziyor?

Gelin sizinle bir deneme yapalım. Bu deneme için bir kağıt ve kaleme ihtiyacınız var. Bir daire çizeceksiniz. Hazırsanız hemen deneyin. Fazla düşünmenize gerek yok. Şöyle bir daire.

Çizime yukarıdan mı başladınız, yoksa aşağıdan mı? Saat yönünde mi çizdiniz, yoksa tersi yönde mi? Peki bu neden önemli? Belki de basit bir daireyi çizerken kullandığınız bu yöntem, dünyanın neresinden olduğunuzun, nasıl bir kültür ortamında yetiştiğinizin ipuçlarını verebilir.

Az önce izlediğiniz sahne “Inglourious Basterds – Soysuzlar Çetesi” filmindendi. Filmin dairelerle bir ilgisi yok ama konumuzla ilgisi çok. Masada yaşanılan gerilimin sebebini ise bu videonun sonunda açıklayacağım.

Şimdi size çok ilginç bir şey göstereceğim. Az önce yaptığımız denemeyi dünyanın dört bir tarafından insanlarla da yapmışlar. 148 ülkeden 118.000’den fazla kişi daire çizmiş. Hepsinin yaptığı çizim ve bunu nasıl yaptığı tek tek kaydedilmiş. Sonra da bu veriler hakkında bir analiz yapılmış.

Amerikalılar’ın %86’sı daireyi saat yönünün tersine çizmişler. Buna karşılık Japonlar’ın %80’i saat yönünde çizmiş. İngilizler, Avustralyalılar da tıpkı Amerikalılar gibi saat yönünün tersine çizmeyi tercih etmişler. Hatta Fransız ve Almanlarda bu oran %90’lara kadar çıkmış. Anlaşılan dünyanın çoğunluğu daireyi saat yönünün tersine çizmeyi tercih ediyor.

Peki Japonlarda niye durum farklı? Bunun dilleriyle bir ilgisi olabilir mi? Aslında durum sadece Japonlarda değil Çinlilerde de aynı ve bunun dilleriyle ve bu dilin eğitim sistemiyle çok ilgisi var. Her iki kültürde de karakterler sol yukarıdan yazılmaya başlanıyor ve sağ aşağıda tamamlanıyor. Mesela dikey ve yatay iki çizgiden oluşan 7’ye benzeyen bu karakter gibi bir şey çizileceği zaman tek bir kalem darbesiyle çizgiler tamamlanıyor. Bu yazım kuralları küçük yaşlardan itibaren okuma yazma öğrenen çocuklara gösteriliyor ve onların yaptığı tüm çizimleri de hayat boyu etkiliyor.

Sadece dairelerde değil üçgenlerde de benzerlikler var. Çinliler, Tayvanlılar, Japonlar ve Koreliler üçgen şeklini tek bir kalem darbesiyle ve bu kez saat yönünün tersine çizmeyi tercih ediyorlar. Bunun da yine yazım kurallarıyla bir ilgisi olduğu düşünülüyor. Çapraz çizgilerden oluşan karakterleri çizerken (人) önce sağdan sola sonra soldan sağa çizme şekli öğretiliyor. Bu arada bu karakter “kişi” anlamına geliyor. Yani kişi kendini bilmeli, nasıl çizileceğini…

Peki Arapça ya da İbranice gibi sağdan sola yazılan dillerde durum nasıl?  Bu ülkelerdeki benzerlikler de birbirine çok yakın. Özellikle Arapça gibi düz çizgilerden çok eğrilerin olduğu bir dilde dairesel çizimler genellikle saat yönünde yapılıyor.

Batılı toplumlarda saat yönünün tersine çizme eğiliminin de yine lisan ve eğitim sistemiyle çok ilgisi var. Amerika’da çocuklara yazma öğretirken kullanılan şu kitapçığa bir bakın. Magic C adlı bu yöntemde neredeyse tüm karakterler saat yönünün tersine çizilerek öğreniliyor.

1970’lerde Amerika’da çocuklara uygulanan bir başka testte üç çarpının etrafına önce sağ elleriyle sonra da sol elleriyle daire çizmeleri istenmiş. Eğer bu dairelerden biri bile saat yönünde çizilirse çocuğun bilişsel ve davranışsal bir anomaliye sahip olma, hatta şizofren olma ihtimali üzerinde durulurmuş. Neyseki bugünlerde artık bu kadar ileriye gitmiyoruz. Ama mesela hala Japonya’da yazı yazan bir kişi doğru sırayla çizgileri çizmiyorsa ona “eğitimsiz” deniyor. Yani Japonya’da çizdiği şekli çizme eğiliminden dolayı “eğitimsiz” olarak yaftalanan bir kişi, Amerika’da gayet “normal” kabul edilebilirken, Amerika’da anomaliye sahip olduğu düşünülen bir kişi Japonya’da “normal” kabul edilebiliyor.

Peki hangisi doğru? Daireleri saat yönünde mi çizmeli yoksa saat yönünün tersine mi? Üçgenleri çizmeye yukarıdan mı başlamalı, aşağıdan mı? Şu yoğurdu sarımsaklasak da mı saklasak, sarımsaklamasak da mı saklasak? Gülmeyin. Gerçekten en az bu kadar anlamsız sorular bunlar. Çünkü doğru bir cevabı yok.

Kültürler daire ya da üçgen çizmek dışında daha pek çok şeyi de etkiliyor. Mesela parmaklarınızla üçe kadar saymayı deneyin. Yapılan bir araştırmaya göre İngilizler işaret parmağı, orta parmak ve yüzük parmaklarıyla üç yaparken, Almanlar baş parmak, işaret parmağı ve orta parmakla üç yapıyorlar.

Başta gösterdiğim filmi hatırladınız mı? Masada yaşanan gerilimi? Kendisini Alman olarak tanıtan ve mükemmel Almancasıyla bir yere kadar etrafındakileri Alman olduğuna inandıran bu subay gerçekte bir İngiliz ajanı. Karşısındaki kişi işte tam da bu anda yani parmaklarıyla üç işaretini yaptığı anda onun bir Alman olmadığını anlıyor. Sonrası malum.

Üç aynı üç. Daire aynı daire. Köpek aynı köpek. Ama içinde bulunduğumuz kültür, konuştuğumuz ve yazdığımız dil bizim farklı seçimler yapmamızı sağlıyor. Bir de bunların düşünce biçimlerimize olan etkisini bir hayal edin. Dünya görüşümüzü, birbirimize bakışımızı… Bütün bunlar, bu farklılıklar bizleri ayırıp uzaklaştıra da bilir. Birbirimizi daha iyi anlamamıza yardımcı da olabilir.

Arrival filminde dünyamıza gelen uzaylıların iletişim için kullandığı dilde daire şeklini seçmesinin bir anlamı da bu olabilir mi acaba?